Outsider art in tijden van kunstmatige intelligentie

Olivier Rieter

Outsider art of art brut is de kunst gemaakt door mensen die buiten de officiële kunst vallen. Het gaat dan om werk van mensen zonder specifieke opleiding aan de kunstacademie, vaak mensen aan de rand van de samenleving. Denk aan gevangenen of mensen met een psychische stoornis. Zij zoeken hun eigen weg en volgen hun eigen idiosyncrasieën. Zij maken werk dat buiten de main stream valt, dat niet in te passen is of lijkt in hedendaagse stromingen. Soms wordt dit heel diverse samenraapsel zelf echter als aparte stijl gezien.

Outsider art wordt wel degelijk tentoongesteld in galerieën of zelfs in musea, maar dan steeds onder het etiket van ‘dit is anders’. In recente jaren zijn er stemmen opgegaan om de grenzen op te heffen tussen officiële kunst en de scheppingen van daarbuiten. Het zou immers om de kwaliteit van het werk moeten gaan, niet om het gebrek aan opleiding van de schepper of om het maatschappelijke stigma dat aan deze schepper is verleend.

Veel mensen vinden juist de outsider art mooi, misschien omdat er iets authentieks inzit. Het gaat niet om een lege pose, maar om oprechte scheppingslust. Qua vakmanschap overtreffen velen onder de outsider artists bovendien gevestigde scheppers, bij wie het soms meer om het idee lijkt de gaan dan om de uitvoering.

Het zijn de authenticiteit en het vakmanschap die de onderscheidende aspecten van de zeer gevarieerde outsider kunst uit de marge vormen.

De opmars van a.i.

Met de stormachtige opmars van kunstmatige intelligentie is de situatie ineens anders geworden. Met artificial intelligence kan werkelijk iedereen mooie plaatjes maken. Je hebt tegenwoordig mensen die zich a.i. artist noemen, in de kunst of in de muziek (zoals de Nederlandse dj Don Diablo). Het is echter de vraag hoe lang mensen onder de indruk zullen blijven van iets dat ze zelf ook kunnen. Het geijkte cliché: ‘dat kan mijn dochtertje van drie ook’, is bij (op het eerste gezicht) esthetisch geslaagde uitingen gemaakt met kunstmatige intelligentie meer waar dan het ooit geweest is. Met a.i. is de kunst tot in het extreme gedemocratiseerd.

Deze democratisering gaat veel verder dan fotomanipulatie, zoals mogelijk gemaakt door programma’s als Photoshop. Dergelijke programma’s hebben in recente decennia heel veel mensen tot kleine Andy Warhols gemaakt. Zijn zij daarom ook steeds minder onder de indruk van diens kunst? Had Warhol slechts een technologische voorsprong?

A.I. is veel extremer dan Photoshop. Met een programma als Bing Image Creator kan men volledig ‘nieuwe’ samengestelde beelden scheppen, een soort van gemiddelde van alle visualiteit die op het internet verzameld is. Slechts door enkele ‘prompts’ in te voeren, krijgt men toegang tot soms verbluffende werelden. Geen enkele technologische kennis is daarvoor vereist.

Hoe lang zullen mensen werkelijk denken dat zij iets bijzonders maken als ze de kunstmatige intelligentie voor zichzelf aan het werk zetten? Zal kunst in de toekomst nog bijzonder zijn? Kunnen we er nog van genieten als we zelf kunnen wat kunstenaars kunnen?

Het zijn existentiële vragen voor kunstenaars van tegenwoordig

Walter Benjamin

De cultuurfilosoof Walter Benjamin schreef honderd jaar geleden over het verloren gaan van de aura van het kunstwerk in tijden van mechanische reproductie. Daarbij ging het Benjamin erom dat er  iets verloren is gegaan doordat de kunst van grote scheppers voor iedereen bereikbaar is, in kunstboeken, als ansichtkaart of als poster aan de muur. Wordt men op dezelfde manier ontroerd door een reproductie, als door het origineel?

Benjamin was ambivalent over de moderne tijd. Hij zag er ook de positieve kanten van. Het zou interessant zijn geweest om hem de hedendaagse praktijk van kunstmatige intelligentie voor te leggen.

Met a.i. lijkt er ook nogal wat verloren te gaan, net als met mechanische reproductie eerder. Niet zozeer de aura van het specifieke kunstwerk, het gecanoniseerde meesterwerk, maar eerder de aura van de verheven kunstenaar en de kunst in zijn totaliteit lijken bedreigd te zijn geraakt. Je kunt niet alleen alle kunst bijna letterlijk reproduceren (er bestaat een heel kunstdorp in China gespecialiseerd in het vervaardigen van kopieën naar de grote meesters), maar ook met enkele klikken op je toetsenbord zelfs kunst ‘maken’ die jezelf in potentie meer aanspreekt dan welke grote schepping ooit. En wel omdat je zelf aan de knoppen zit, je zelf kunt bepalen wat je mooi vindt. Letterlijk puttend uit ‘alles’.

Tegelijkertijd weet men nooit van tevoren wat er tevoorschijn komt als men enkele ‘prompts’ invoert. Men is dan in zekere verbaasd door de eigen ‘fantasie’. ‘Heb ik dat bedacht?’, vraagt men zich af. En het antwoord moet wel eerder ontkennend zijn.

Nu is het nog zo dat sommige a.i. artists in de veronderstelling verkeren dat ze iets bijzonders kunnen. Dat is echter niet zo.

Als dat besef volledig is doorgedrongen in de maatschappij, zal men zich moeten bezinnen over de rol van kunst en van kunstenaars. En de betekenis van creativiteit, schoonheid en authenticiteit.

A.i. is een extreme vorm van aided creativity. Alle mensen kunnen creatief tot grote hoogten stijgen, waardoor ze de gave van bewondering voor anderen die iets maken zullen verliezen. Ramses Shaffy zong: 'Zing vecht huil bid lach werk en bewonder.' Een dergelijke aansporing zal in de toekomst steeds meer aan dovemans oren gericht zijn.

Outsider art of insider art?

Terug naar de outsider art. Het is een koud kunstje om Bing Image Creator art brut te laten maken. Of althans kunst die oogt als art brut. De uiterlijke kenmerken van dergelijke kunst kunnen gesuggereerd worden. Het lijden aan de rand van de samenleving hoeft er echter niet voor worden doorgemaakt. Men hoeft slechts een paar gegevens in te typen en de ‘authenticiteit’ verschijnt op het scherm. Dergelijke kunst buiten de kunst is nu voor iedereen bereikbaar. Men kan zich nog ‘gekker’ wanen dan de echte ‘gestoorden.’

Alle mensen zijn zo in potentie outisider artists, waardoor de term niet meer bruikbaar lijkt. Het gaat nu eerder om insider art

Echte kunstenaars zullen manieren moeten vinden om de nieuwe outsiders te worden, die nog steeds iets kunnen wat niet iedereen kan.

Verhalende kunst

Misschien ligt de oplossing in de verhalende beeldende kunst. A.i. beelden zijn vaak verhalende beelden. Ze vertellen iets. Verhalenvertellers zullen waarschijnlijk altijd nodig blijven. Vooralsnog heeft de tekstuele a.i. nog lang niet het niveau van de beeld a.i. Tekstuele fictie gemaakt door a.i. is tot nu toe heel sjabloonmatig en het tegendeel van gelaagd, of psychologiserend. Voor bedenkers van verhalen liggen er nog steeds kansen en deze lijken zelfs uitgebreid door de visuele mogelijkheden van image generators, die ze aan hun teksten kunnen toevoegen.

In beeldenreeksen kunnen conceptuele scheppers in de toekomst misschien nog iets eigens brengen. Sequentiële kunst. Zou de gouden tijd van het stripverhaal aangebroken zijn? Althans de gouden tijd voor de stripscenarist, die nu zelf beelden kan maken die passen bij zijn of haar verhalen? Gaat het om het componeren van beelden als voortaan dominante vorm van verhalen vertellen? Het budgettair vriendelijke alternatief voor het maken van een Netflix serie?

Ook het geïllustreerde verhaal (iets anders dan een strip) zou mogelijk kunnen herleven. Er kan dan teruggegrepen worden op de negentiende-eeuwse traditie. Echte scheppers zullen manieren blijven vinden om zich te onderscheiden.

De schoonheid van het onvolmaakte

Een andere vluchtroute zou te vinden kunnen zijn in het cultiveren van het onvolmaakte. A.i. beelden zijn vaak griezelig esthetisch. Te mooi.

In de toekomst is men mogelijk steeds meer nostalgisch naar imperfecte creativiteit uit het verleden.

Kunstenaars moeten hun handen misschien weer in de klei steken of ze moeten gaan krassen op papier. Ze zouden zich kunnen toeleggen op scheppingen die imperfectie ademen, het menselijke representeren. De oude mainstream kunstenaar moet misschien de outsider artist van de toekomst worden.

Voor de echte outsider artists zijn de druiven misschien minder zuur dan het op het eerste gezicht lijkt. Hun (natuurlijk zeer gediversifieerde) beeldtaal kan dan gestolen worden door ‘gewone’ mensen, maar het gaat hen vaak helemaal niet om erkenning. Ze willen zich gewoon uiten en dat kunnen ze blijven doen. En de grens tussen de oude mainstream en de art brut zal mogelijk verdwijnen, wat sociologisch als een promotie gevoeld zou kunnen worden.